Van 23-26 juni 2024 was ik te gast bij de jaarlijkse conferentie van de International Council for Christians and Jews in Salzburg, Oostenrijk. Omdat ik als Marko Feingold Fellow in Salzburg verblijf kon ik deze mooie bijeenkomst natuurlijk niet missen. De conferentie overtrof mijn verwachtingen. Niet allen Joden en Christenen van allerlei pluimage die van over de hele wereld waren afgereisd (zoals Singapore, Chili, de VS, Israël, en vrijwel alle landen van Europa), maar ook een aantal moslims waren te gast bij de conferentie en uitgenodigd als sprekers. Het thema van de conferentie was “Heiligheid.” Van dit onderwerp zei een inleider dat Protestantse Christenen (vooral Lutheranen) er “niet aan doen,” en een Iraanse spreekster dat het bij haar alleen maar negatieve associaties oproept. Ondanks dit voorbehoud, dat tijdens de bijdragen overigens genuanceerd werd, stond het begrip heiligheid in al zijn dimensies, ook met de inherente gevaren en mogelijkheden tot misbruik, centraal in de panelgesprekken en workshops.
Het belangrijkst was echter de goede sfeer waarbij geen onvertogen woord is gevallen. Terwijl het Midden-Oosten in brand staat en ook in Nederland de spanningen tussen mensen met verschillende meningen over het conflict in Israël en Palestina hoog oplopen, verliep deze conferentie sereen en vol goede wil. “Het conflict” werd zeker niet verzwegen, maar vooral behandeld als een zaak van misbruik van het predikaat heiligheid, door politici, religieuze leiders, en andere “gewone” mensen. De gemene deler was dat iedereen zich thuis voelde, inclusief haar of zijn groot houten of klein zilveren kruis, soutane, hoofddoek, keppel, “chai” kettinkje — de twee laatste symbolen die de dragers op dit moment liever onder de kleren of een hoed verbergen. Het waren zeer inspirerende en leerrijke dagen waarvan vooral de positieve vibes het langst zullen bijblijven. Vanuit Nederland waren ook Eeuwout Klootwijk en Jacco Overeem van het Dienstencentrum van de PKN aanwezig.
In het weekend van 29 en 30 juli 2024 heb ik deelgenomen aan de zogenaamde Alpine Peace Crossing in Krimml, Oostenrijk. Dit is een tocht over een bergpas in de Krimmler Tauern, van Oostenrijk naar Kasern in Italie (Zuid Tirol). De tocht gaat in de voetsporen van Joodse displaced persons uit Oost-Europa die deze tocht maakten tussen 1945 en 1948 om naar Italië te komen en daarbij de controles van de Engelsen en de Fransen te omzeilen. De bedoeling van deze vluchtelingen was om de boot van Italië naar Palestina te nemen, maar zoals bekend probeerde de Britten massale immigratie van Joden na de oorlog tegen te houden. Na aankomst in Italië werden de Joodse vluchtelingen naar andere kampen gebracht en vaak duurde het nog een hele tijd voor ze echt naar Palestina konden vertrekken.
Voor de hedendaagse geoefende wandelaar met bergschoenen en wandeluitrusting is de tocht van ongeveer 8 uur, met zelfs in de zomer stukken sneeuw, een gemiddelde uitdaging. Het voelt bijna ongepast om het te zeggen, maar het gebied is schitterend, met vele watervallen. De vluchtelingen, waaronder ouderen en baby’s, hadden de kampen overleefd, waren vaak niet gezond, en hadden geen geschikte kleren en schoenen voor de tocht. Bovendien waren er toen nog geen wandelpaden aangelegd. Voor hen moet het een helse tocht zijn geweest. Ze moesten het ook nog eens ’s nacht doen, terwijl wij gewoon overdag konden wandelen. Ook al zijn de inspanningen onvergelijkbaar, de tocht over de Krimmler pas geeft toch geen idee van de ontberingen die deze mensen moesten meemaken. Dat heeft vooral te maken met het programma waar bij de organisatie tekst en uitleg verschaft over de omstandigheden waarin deze oorspronkelijke overtochten werden gemaakt.
De herinneringstocht naar Kasern wordt elk jaar In de zomer georganiseerd. Ongeveer 200 mensen van over de hele wereld nemen deel. Voor mij pas de Alpine Peace Crossing ook relevant omdat de organisatie van de oorspronkelijke overtochten mede in handen was van Marko Feingold, in samenwerking met de Joodse vluchtelingeorganisatie Bricha. Het fellowship dat ik dit jaar mag bekleden aan de Paris Lodron Universiteit in Salzburg, is vernoemd naar Feingold. Marko Feingold, die zelf meerdere concentratiekampen had overleefd, organiseerde het transport van de displaced persons per vrachtwagen naar Krimml. Later is Marko Feingold voorzitter geworden van de Joodse gemeenschap van Salzburg. Feingold is 106 jaar geworden en is grote naam in het Oostenrijkse Jodendom. Hij is bekend vanwege de lezingen die hij gaf over de concentratiekampen, de Holocaust en het Jodendom, onder andere in scholen. Zijn jongere vrouw Hanna woont nog steeds in Salzburg en is daar dit van de synagoge waar ik ook af en toe heen ga. Een paar jaar geleden is een voetgangersbrug over de Salzach omgedoopt tot “Marko Feingold Steg”. Op de brug staan in de zomermaanden informatieve borden over de Joodse geschiedenis van Salzburg .
Op de dag voor de Alpine Peace Crossing stond in Krimml een dialoogforum op het programma. Elk jaar heeft dat forum een ander thema. Dit jaar was dit het zogenaamde Austro-fascisme. Ik heb hier veel geleerd over een voor mij onbekende periode in de geschiedenis van Oostenrijk: namelijk een fascistische regering in de dertiger jaren die concurreerde met de nazi ‘s. Het was een Oostenrijkse nationalistische beweging en regering die toenadering zocht tot Mussolini. Ook voor veel Oostenrijkers is dit stuk van hun geschiedenis onbekend.
Het tweedaagse Alpine Peace Crossing event is een aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van de Joden in Europa, Joods-Christelijke dialoog, of in feite elke dialoog, en vrede! De volgende Peace Crossing vindt plaats op 28-29 juni 2025. Er zijn ook kortere varianten van de wandeling mogelijk. Het belangrijkst is daar te zijn en de roep om vrede te horen, in de bergen, tussen de mensen. Vandaag de dag is dit een heel kostbaar goed. Op de website alpinepeacecrossing.org is behalve informatie over het event en de wandeling ook veel meer historische informatie te vinden.
De nieuwe leerstoel Judaïca is een initiatief van de PThU. Er was al wel eerder een bijzondere leerstoel Judaica, maar die werd gefinancierd door een externe stichting. “Met deze nieuwe leerstoel verwacht ik dat het jodendom meer zichtbaar wordt in de studie, zowel naar buiten als naar studenten.” In het huidige curriculum is er geen enkele cursus die alleen draait om het jodendom. “Er is een Inleiding in jodendom en islam in de premaster, en er zijn keuzevakken op dit gebied, maar die gaan vaak niet door vanwege te weinig belangstelling.” Momenteel krijgen studenten vooral les over het jodendom binnen de colleges bijbels Hebreeuws, geleid door Teugels. “Dat is voor mij een manier om iets mee te geven aan de premasterstudenten.” In haar nieuwe rol wil ze ervoor ijveren dat er een aparte cursus jodendom komt op bachelor- en masterniveau.
Jodendom aan de bron van het christendom
Teugels is ervan overtuigd dat kennis van het jodendom essentieel is binnen de studie Theologie. “Mijn specialisatie is het jodendom in de eerste eeuwen van onze jaartelling. Ik ben ook veel bezig met vroege christelijke teksten. En ik zie hoeveel het denken in het vroege jodendom en christendom op elkaar lijken, ondanks de verschillen. Vaak worden de verschillen benadrukt, zowel van christelijke als van joodse kant. Die worden door de theologie en door de geschiedenis uitvergroot. Maar de gelijkenissen zijn veel groter. Dat wil ik ook aan studenten doorgeven: het christendom is niet uit de lucht komen vallen.” Voor studenten theologie én voor christenen is het belangrijk om te weten waar hun godsdienst vandaan komt, vindt Teugels. Niet om aan te tonen dat hun geloof niet origineel is, voegt ze er nadrukkelijk aan toe. “Maar je kunt het pas goed begrijpen als je ziet hoe het is ontstaan en gegroeid. En hoe het christendom is veranderd ten opzichte van hoe het begonnen is.”
Niet alleen dialoog
Teugels is actief in verschillende joods-christelijke dialooggroepen. Toch is het zeker niet Teugels’ plan om het jodendom alleen maar in relatie tot het christendom te bestuderen. Er moet ruimte zijn, ook aan een theologische universiteit, om joodse bronnen op zich te bestuderen. “Ook is het niet mijn taak om vanuit christelijke kant de joods-christelijke dialoog te voeren: dat kan ik niet als jood. Ik denk wel dat ik een bemiddelende rol kan spelen, omdat ik beide kanten ken.” Ze ziet ook geen rol voor zichzelf weggelegd als ‘spreekbuis voor het toelichten van hedendaagse ontwikkelingen’. “Ik ben veel bezig met wat er nu gebeurt in Israël en ik vind het heel triest en verontrustend, ook de weerslag die het in Nederland heeft. Ik ben veel in contact met Israëlische collega’s en ben absoluut tegen een academische boycot, omdat vaak aan universiteiten de meest kritische denkers zitten; en omdat de toegang tot Israëlisch onderzoek onontbeerlijk is voor de studie van, bijvoorbeeld, de Hebreeuwse Bijbel. Maar ik ben geen historicus van de moderne tijd, dat is niet het profiel van deze leerstoel. Voor het duiden van hedendaagse ontwikkelingen hebben we in Nederland betere mensen,, zoals Bart Wallet aan de Universiteit van Amsterdam en Jessica Roitman aan de Vrije Universiteit.”
Onderzoek naar Judensau
Teugels hoopt tijdens haar hoogleraarschap ook een onderzoeksproject te kunnen opzetten dat voortbouwt op het onderwerp dat ze momenteel bestudeert in Salzburg als Marko Feingold Fellow. “Ik ben nu bezig met het iconografische motief van de Judensau, een heel anti-Joodse christelijke afbeelding die in de middeleeuwen vaak te zien was – en soms nog is – op kerken en publieke gebouwen in Duitstalig gebied. De afbeelding zelf is al veel besproken, maar er zijn nog veel open vragen over de oorsprong en de ideeën achter die afbeelding: waarom precies de associatie tussen joden en varkens? Ik onderzoek Bijbelse, joodse en christelijke teksten uit de oudheid die daarmee te maken hebben, en belicht vooral de identiteitspolitiek achter de afbeelding. Het is best choquerend wat ik allemaal in dit onderzoek tegenkom. Als ik niet zo optimistisch ingesteld was, zou ik geloven dat de geschiedenis zich blijft herhalen.”
Tegenwerken van anti-Joodse tendensen
In haar onderzoek wil Teugels zich verder gaan verdiepen in christelijke anti-Joodse uitingen door de geschiedenis heen, van het Nieuwe Testament tot vandaag. “Zoals ik onlangs al schreef in mijn blog over joden als duivelskinderen: sommige teksten uit het Nieuwe Testament zijn in een verhit debat opgeschreven, maar de context van dat debat is in de loop der eeuwen compleet uit beeld geraakt.” Door gebrek aan kennis over de context worden teksten vervolgens heel anders – en soms zeer schadelijk – geïnterpreteerd. “Voor studenten theologie en voor predikanten kan de studie van het jodendom uit die tijd daarin veel betekenen. En in de protestantse traditie is het altijd belangrijk geweest om terug te kijken naar de bronnen.”
On June 13 I will hold my first public lecture as Marko Feingold fellow in Salzburg. See below for the invitation. Please contact me if you want a link to follow the lecture online.
“The ‘Judensau’: Ancient Roots of an Antisemitic Concept”
The so-called Judensau is the most well-known, and most prevailing, anti-Jewish motif in the German-speaking countries in the 13th-16th century. It is found on stone reliefs, in wood cuttings, on churches and public buildings, and later in printed works. The effect of this imagery, which identifies Jews with pigs, has unfortunately not ended with the Middle Ages. The public display of such images is now forbidden, or, when found on old buildings, accompanied with historical information. Yet the anti-Jewish use of the pig pertains, hidden and less hidden, specifically today when antisemitism is more alive than ever. This lecture focuses on the origins of the Judensauimage, and similar motifs, in Biblical, ancient Christian and ancient Jewish sources, and their Wirkungsgeschichte in the Middle Ages until today.
I am happy to announce that since April 19 I have been appointed full professor of Jewish Studies at the Protestant Theological University, where I have been working since 2016. See the announcement here.
From March to December 2024, I am Marko Feingold Fellow at the Paris Lodron University in Salzburg, Austria. In this capacity I do research about antisemitism in the pre-modern period. I will give two lectures. Below is the invitation for the first. For more information see my own Marko Feingold research page and my PLUS Marko Feingold page.
Van 9-12 oktober heb ik, vooruitlopend op de Utrechtse tijd van de PThU, in Marokko deelgenomen aan een conferentie van het Utrechts Platform voor Religie en Levensbeschouwing (UPRL) samen met de Marokkaanse Mogador Foundation over het onderwerp “Zorg voor de aarde.” Ikzelf was deel van een zevenkoppige delegatie van de Liberale Joodse Gemeente Utrecht. De andere Utrechtse deelnemers waren Moslims, Boeddhisten, en leden van verschillende Christelijke kerken waaronder de Geertekerk, de Remonstrantse Gemeente Utrecht, de Nederlands-Arabische Kerk van de Nazarener, en de EBG Utrecht. Prof. James Kennedy, historicus van de UU, reisde ook mee om vanwege de Nederlandse deelnemers de keynote lezing te houden. Onze Utrechtse groep van dertig mensen werd ontvangen door de Marokkaanse Mogador Foundation in de historische havenstad Essaouria aan de Atlantische oceaan. Na de vreselijke aardbeving die grote delen van Marokko heeft getroffen was “Zorg om de aarde” een zeer relevant thema. James Kennedy heeft een mooie lezing gehouden, we hebben veel geleerd van de Marokkaanse inspanningen voor de natuurlijke opwekking van energie en de uitbanning van plastic (nog niet heel overtuigend) en we zijn met een gemeenschappelijk statement naar huis gegaan.
Vanwege de zeer recente terroristische aanslagen in Israël was het echter erg moeilijk, vooral voor de Joodse delegatie, om de aandacht bij dit onderwerp, hoe belangrijk ook, te houden. In het officiële programma konden de aanslagen niet echt gethematiseerd worden. In ontmoetingen met vooral individuele, Marokkaanse, deelnemers, voor en na de conferentie hebben wij echter heel evenwichtige en wijze standpunten gehoord, vooral gericht op menselijkheid en vrede, en afschuw van het vreselijke terroristische geweld waarvan men ons verzekerde dat het ook tegen de regels van de Islam ingaat. Een jonge muzikant van een “Atlantisch-Andaloesische” muziekgroep kwam bij ons zitten lunchen in de oude Mella (Joods kwartier) nadat hij snel naar de moskee was geweest voor het middaggebed. Hij had door heel Israël gereisd en sprak een paar woorden Ivriet. Ook heeft men ons meegenomen naar prachtige historische plekken die de eeuwenlange geschiedenis van samenleven tussen Joden en Moslims in Essaouira, die men hier bijzonder koestert, weerspiegelen. We werden meegenomen naar een schitterend museum in het herenhuis Beit Dakira, met een huissynagoge, en naar de mooie oude Pinto synagoge, waar een Islamitische vrouw, waarvan we allen dachten dat ze Joods was omdat ook zij Ivriet sprak en alles wist van de Tora-dienst, ons rondleidde. We weten ook dat “zelfs” Marokko geen Utopia is: het feit dat men in Essaouira geen minjan—tien Joden (in de Orthodoxie: mannen) nodig voor een gemeenschappelijk gebed—meer heeft als er geen toeristen in de buurt zijn zegt genoeg over de samenleving tussen Moslims en Joden daar vandaag. Maar het belang dat men hecht aan de historische boodschap van “convivencia”, ook vandaag en voor de toekomst, is hoopgevend.
De speciale adviseur van de Marokkaanse koning, de Joodse Andre Azoulai, die in feite onze gastheer was, hebben we niet gezien. Die was te druk met de koning en zijn inspanningen voor bemiddeling in Israël. We kunnen alleen maar hopen dat het een beetje effect heeft.
